Pakosław ze Mstyczowa h. Lis (zm. 1319), kasztelan krakowski. Był synem najprawdopodobniej kaszt. krakowskiego Warcisława starszego, a bratem sędziego sandomierskiego Warcisława młodszego z Chrzelowa; źródła późniejsze wykazują bowiem szczególną bliskość mstyczowskiej i chrzelowskiej gałęzi Lisów. Imienia Pakosław Lisowie poprzednio nie używali, zapewne więc P. odziedziczył je za pośrednictwem matki z rodu Awdańców. W r. 1259 Warcisław starszy miał już dzieci, P. mógł się wśród nich również znajdować. Mstyczów, rezydencja P-a, leży nad Mierzawą w dawnej ziemi krakowskiej (na południowy zachód od Jędrzejowa), w okolicy gęsto usianej posiadłościami rodu Lisów; za czasów P-a istniał tam kościół parafialny (wzmiankowany w r. 1315, a w r. 1325 posiadający dwóch plebanów). Między r. 1288 a 1296 P. został podkomorzym krakowskim; rozpiętość dat nie pozwala na określenie władcy, który go mianował. W r. 1302 był on już sędzią krakowskim i wraz z podsędkiem Dominikiem wystawił (14 III) pierwszy dokument sądu ziemskiego, jaki znamy z obszaru Polski. Dokument ów zawierał poświadczenie sprzedaży wsi Kurdwanów przez mieszczan krakowskich Marka i Ruperta na rzecz Racława, kanonika krakowskiego. Dwa lata później, wraz z woj. Wierzbiętą z Ruszczy, P. opieczętował akt wójta i rajców krakowskich w sprawie wody z Rudawy dla Bronowic.
Chociaż urząd sędziego otrzymał P. od Wacława II, po powrocie Władysława Łokietka z wygnania stanął natychmiast po jego stronie, razem z całym rodem Lisów. Najwcześniejszą podstawą terytorialną władztwa Łokietkowego stał się wówczas obszar między Wiślicą a Lelowem wraz z gniazdowymi posiadłościami tego rodu, którego czołowi przedstawiciele zajęli w otoczeniu nowego księcia pozycję dominującą. Na liście świadków wiślickiego dokumentu Łokietka z 1 II 1305 występuje P. wśród ośmiu rycerzy małopolskich, w tym czterech Lisów. P. wszedł przy tym w jakiś osobisty spór ze starostą Wacława III w Małopolsce, bpem krakowskim Janem Muskatą. Apelujący (nie wiadomo, w jakiej sprawie) w imieniu P-a wikary katedry krakowskiej Klemens został pobity przez ludzi Gerlacha von Kulpen, szwagra biskupa. Udział P-a w małopolskiej wojnie domowej w l. 1304–6 po stronie Łokietka jest oczywisty; na ustalenie jednak dokładniejszych szczegółów nie pozwala stan źródeł. Po zwycięstwie P. uczestniczył w krakowskiej elekcji Łokietka (1 IX 1306) i przywiesił swą pieczęć do dwóch wielkich przywilejów tego księcia wówczas wystawionych: dla katedry oraz dla wójtów krakowskich. Pieczęć ta, do dziś nie zachowana, wg opisu zawartego w widymacie z r. 1434 przedstawiała gryfa, choć inni Lisowie (w tym samym dokumencie woj. krakowski Mikołaj) używali już przekrzyżowanej dwukrotnie strzały, która nadal pozostała herbem rodu. P. podjął więc próbę zmiany dotychczasowego godła kreskowego na herb przedmiotowy typu zachodnioeuropejskiego; współklejnotnicy nie poparli jednak jego inicjatywy. W końcu 1306 r. P. towarzyszył Łokietkowi podczas obejmowania przezeń władzy na Kujawach i Pomorzu Gdańskim. Niecały rok później uczestniczył w tłumieniu zamieszek organizowanych przez Jana Muskatę (źródło wykazuje jego obecność przy zdobywaniu zamku biskupiego w Chęcinach). W ostatnich dniach maja 1308 brał udział w wielkim wiecu ogólnopolskim w Krakowie; zaraz potem starł się na czele jakichś rycerzy z łupiącymi pogranicze ludźmi przebywającego na Śląsku Muskaty i dostał się do niewoli, którą przepędził w Sławkowie. Mimo dalszego trwania sporu P. odzyskał wolność przed 21 XI t. r., kiedy to towarzyszył księciu w Chęcinach. W następnych latach występował niejednokrotnie przy Łokietku w różnych grodach małopolskich, zwłaszcza w sprawach klasztoru jędrzejowskiego, do którego dobrodziejów Lisowie się zaliczali. Między 21 II 1312 a 16 X 1313 awansował na kasztelanię sandomierską po przeniesionym do Krakowa Prandocie Warszowicu h. Rawa. Na urzędzie tym pozostawał jeszcze w grudniu 1316; w hierarchii sandomierskiej trzeba go odróżnić od innego Pakosława – ze Stróżysk h. Połukoza, cześnika (1313) i skarbnika (1317) owej ziemi.
Od 19 VI 1317 P. występuje na kilkunastu zachowanych dokumentach Łokietka w roli pierwszego świeckiego dostojnika państwa – kasztelana krakowskiego. Godność tę przejął on po Prandocie, który wg „Kalendarza Krakowskiego” zmarł 15 lub 16 IV 1318, «aż do śmierci walcząc za naród polski». Tego rodzaju wiadomość dowodzi czynnej do końca roli Prandoty, a więc raczej należy wyłączyć ewentualność jego rezygnacji, jednakże przed kwietniem 1318 źródła poświadczają P-a jako kasztelana krakowskiego aż dziewięciokrotnie. Późniejsze nieco wciągnięcie zapiski nekrologicznej do kalendarza pozwala domniemywać się omyłki przy przepisywaniu i w konsekwencji śmierci Prandoty nie w r. 1318, lecz w r. 1317 – z którą to datą zgadzają się też lepiej okoliczności, mianowicie wojna z Brandenburgią, a zwłaszcza wyprawa Łokietka na ten kraj z r. 1316, zapisana właśnie w jednym z roczników małopolskich. Awans P-a nastąpił przeto zapewne w kwietniu 1317 po zgonie poprzednika. W czerwcu 1318 uczestniczył P. w ogólnopolskim wiecu sulejowskim, który dokonał elekcji Łokietka na króla Polski, wysyłając odpowiednie poselstwo do papieża. P. zmarł 17 IX 1319, pochowany został w kościele Cystersów w Jędrzejowie, gdzie z polecenia syna Ottona położono płytę nagrobną.
P. pozostawił co najmniej czterech synów: Ottona (zob.), Andrzeja, kolejno podstolego królowej Jadwigi Łokietkowej, kaszt. radomskiego, wreszcie kaszt. wiślickiego (przodka Lisów z Czarnocina, Goleniów, Gniewięcina i Klimontowa), Piotra, kanonika krakowskiego i gnieźnieńskiego oraz plebana w Ryczynie na Śląsku, i nie znanego z imienia protoplastę Lisów z Gotartowic, Kozłowa (w Małopolsce), Koźla i Sułkowic (w ziemi łęczyckiej). Obydwie wymienione gałęzie współdziedziczyły we Mstyczowie. Boniecki uważał za synów P-a kaszt. żarnowskiego Andrzeja oraz Piotra z Gniewięcina; powtarzanie się imion oraz chronologia ich występowania (trzecia ćwierć XIV w.) dowodzą jednak, że chodzi tu już pokolenie jego wnuków.
Płyta nagrobna w kościele Cystersów w Jędrzejowie, z napisem i wizerunkiem rycerza z mieczem i tarczą, zawierającą h. Lis, na tle bramy pałacu niebiańskiego, w stylu późnoromańskim; – Boniecki, III 301–2, VI 132–3, 185, 360, X 137, XII 109–10; Piekosiński, Rycerstwo, III nr 1361; Katalog zabytków sztuki w Pol., III z. 3 s. 11, 45–6 i figura 90 (tamże literatura dotycząca grobowca); – Bieniak J., Heraldyka polska przed Długoszem, w: Sztuka i ideologia XV wieku, W. 1978 s. 190–2, 200, 208–9; tenże, Wielkopolska, Kujawy wobec problemu zjednoczenia państw.; Borkiewicz S., Linowski Z., Monografia historyczna i gospodarcza powiatu jędrzejowskiego, Kielce 1937 s. 31–2, 113–14, 118–19; Dąbrowski J., Z czasów Łokietka, Rozpr. PAU Wydz. Hist.-Filoz. Kr. 1916 LIX 307–10; Długopolski E., Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wr. 1951; Hist. sztuki pol., I 130; Perzanowski Z., Dokument i kancelaria sądu ziemskiego krakowskiego do połowy XV wieku, Kr. 1968 s. 16–17, 30, 33; – Cod. Pol., III; Cod. Univ. Crac., II 123; Corpus Inscriptionum Poloniae, I z. 2, Wyd. B. Trelińska, Kielce 1978 s. 16; Długosz, Annales, IX 26; tenże, Liber benef., II 89–92, 94, 102, 415; Dokumenty sądu ziemskiego krakowskiego 1302–1453, Wr. 1971 s. XXI i nr 1; Kod. katedry krak., I–II; Kod. m. Kr., I 3–4; Kod. mogilski, nr 48; Kod. Mpol., I–III; Mitkowski J., Początki klasztoru cystersów w Sulejowie, P. 1949 dok. nr 24; Mon. Pol. Hist., III 188–9; Mon. Pol. Vat., I, III; Pommerellisches Urk.–buch; Pomniki Dziej. Pol., V 140; Starod. Prawa Pol. Pomn., II 1857, VIII 5940, 5947–8, 6659; Zbiór dok. mpol., I 18–20, 137, IV 894–5, 919; – B. Czart.: Teki Naruszewicza, V 48–50, 59; B. PAN w Kr.: Teki rzymskie J. Dąbrowskiego, II 21, III 164.
Janusz Bieniak